ئەلیکساندر ڤون هامبولت

ئەلیکساندر ڤون هامبولت ، ١٤ ی هەیڤا نەه سالا ١٧٦٩ ژدایکبوویە ل بەرلینێ ، عەقلەکێ بلیمەتبوو ل چەرخێن هەژدێ و نوزدێ . بکویر چوویە دناڤ بوارێن جوراوجوور وەکی جیوفیزیک ، زانستێ رووەکی ، ئێتنوگرافی و کەشناسی کارتێکرنەکا بەردەوام هێلایە لسەر ڤەکولینا زانستی . ژیانا وی یا دەستپێکێ ل ئاغاتیا پروسیا و پەروەردێ ل زانکویا گۆتینگێن مایتێکرنا وی پتر کرد ئەوا تێر نابت و زانینا هەمەجۆر . بەخشینا وی پێلێن ئاڤێ یێن نەرم دروستکرینە سەرانسەری دەمی دا ، کارتێکرن لسەر رێکا لێکولینا زانستی .

دیاردبیت کو گەشتا ئەلیکساندەر ڤون هامبدولت یا گرنگ لسەردەمێ لێگەریانا جیهانی بوو . سەرنجراکێشان ب جیهانا نوی ، وی ژ سالا ١٧٩٩ تا ١٨٠٤ گەشتەک مەزن کڕییە بو ئەمریکا لاتینی . گەشتکرن بو ناڤ ئەندیس ، دارستانێن ئەمەزون ، ناوچێن کەمەرەیی ، هامبدولت و رووەکناس ئیمێ بونپلاند چەندین تێبینیێن زانستی کومکرن ، پاشی هاتییە کومکرن دناڤ بەرهەمێ کاریگەردا "Voyage aux régions équinoxiales du Nouveau Continent."

شاکارا هامبدولتی هزرێن جیوفیزیکی ، رووەکناسی و ئەنسروپولوجی تێکەلکرن ، چالنجا بەشێن کەڤنێن بوارێن زانستی کرینە . سەرهاتیا وی سەردەمەک نیشاندایە کو ڤەکولینا پتر ژ زانستەکێ بوویە تشتەکێ گرنگ ژبوو پێشکەفتنا زانستی .

هامبدولت ، د رەوشەنبیریا خوە یا بەرفرەهدا ، هزرا گەردون (cosmos) پێشکێشکریە کو ژ سنورێن ئاسایێن زانستی دەربازبوویە . پەرتووکا وی "Cosmos: A Sketch of a Physical Description of the Universe" مەبەست پێ ئەو بو کو گەلەک بوارێن زانستی بخوڤەبگریت وەکی فەلەکناسی ، جیوفیزیک و کەشناسی ، گرنگیدان و روناهی لسەر پەیوەندیا سروشتی .

هەرچەندە ناسناڤ کێمتر دهاتن ئاڤاکرن لسەردەمێ هامبدولتی ، وی نیاسین وەرگرتییە ژلایێ جڤاکێ زانستی یێ جیهانی . کارتێکرنا وی بەلاڤەبوو دناڤا بازنێن ئەکادیمی ، بوویە ئەگەرێ هندێ پەیوەندیەکا ب رێز هەبیت دگەل کومەلگەهێن زانستی و مەعهەدان سەرانسەری ئەوروپا .

ژیانا وی یا تایبەت ، پچەک نابینایە د ناڤەراستا دەستکەفتێن وید ، یێ دیاربوو ب پەیوەندیێن هێزێن خێزانی و هەروەسا یێن هزری . هەفسەنگرنا حەزا زانستی و پەیوەندیێن نێزیک ، برایێ وی ویلهێلم ڤون هامبدولت هەڤالەکێ گرنگ بوو . دووبارە بەرێخوەدانەک بو ژیانا هامبدولتی ، کارتێکرنا وی درێژدبیت . مەنهەجێ وی گشتی بو زانستان ، لیگەریایە دناڤا تەوەرێن گرێدای ب گەردونان ، هەتا نوکە ژی کارتێکرنێ ل دویڤ چوونا زانستی دکەت . هامبدولت ب گیانەکێ بێ لەرزین ، د دیتنا خوە یا گەردونان دا جهگرتییە ، ئیلهامێ بو زانایان چێدکەت کو ئاستەنگێن رێکێ بشکێنن و زانینێن جوراوجوور هەمبێز کەن . گەشتا هامبدولتی یا رەوشەنبیری ، گەشتەکا ب ترس دناڤا ڤەکولینێن زانستێن هەمەجور ، ئالوزیێن گەردونی ئەوێن وی خواندین وێنەدبیت . میراتێ وی یێ بەردەوام ، پێکهاتەیێ پێچاندێ ب ڤەکولین و پەیوەندی ، راوەستیت وەکی وەسیەت نامەکا نەمر بو سروشتێ گهورینا یێ لێپرسینا زانستێ گشتی .